Boże Narodzenie na Kujawach, Pałukach, ziemi dobrzyńskiej i chełmińskiej, w Borach i na Kociewiu

Najwięcej obrzędów charakterystycznych dla regionów zachowało się na wsiach. Choć i tu wiele tradycji zanika, na co wpływ mają media masowe, które prowadzą do ujednolicania świętowania, świętowania w dużym stopniu coraz bardziej świeckiego. My jednak chcemy przypomnieć, jakie tradycje towarzyszyły Bożemu Narodzeniu na początku XX wieku.

Kujawy, Pałuki, ziemia dobrzyńska - co na stole i choince

`
Dziś przed świętami stajemy na głowie, żeby zaprowadzić w domu idealny porządek. Kiedyś jednak na Kujawach, Pałukach i ziemi dobrzyńskiej przed Wigilią do izby trafiał snopek zboża, a słomę rozsypywano na podłodze. Zanim na dobre w domach zagościła choinka, były takie miejscowości, w których na stołem był zawieszany czubek sosny. Zdobiono go wówczas tym, co było dostępne, czyli jabłkami, orzechami i piernikami. Kiedy już na początku XX wieku, "ustawiano małą sosnę na stole lub podłodze, wieszano na niej pieczywo wyobrażające różne zwierzęta domowe: krówki, owce, kozy, koniki i inne, owoce i łańcuszki ze słomy", opisują bożonarodzeniowe zwyczaje regionów wchodzących w skład Kujawsko-Pomorskiego Hanna M. Łopatyńska i Agnieszka Kostrzewa z Muzeum Etnograficznego im. Marii Znamierowskiej-Prüfferowej w Toruniu.

Nowoczesną Wieś znajdziesz także na Facebooku - dołącz do nas!

W szczególny sposób zdobiono domy na Pałukach. Pod sufitem wieszano słomiane pająki (ośmioboczne, trójkątne lub kuliste), podobne można było spotkać np. na Lubelszczyźnie. Pod obrus wigilijnego stołu kładziono słomę i kilka monet.

Co na talerzu?

Na Kujawach: zupa z suszonych śliwek z kluskami, jagły, kapusta z grzybami, groch, śledzie. Na Pałukach: 3 kasze (jęczmienna, tatarczana, jaglana), ryż, śledzie, ryby, groch, kapusta, kompot z suszu, ciasto (pierniki, makowiec), chleb, kluski z makiem, barszcz, kartofle kraszone olejem rzepakowym lub makowym. Na ziemi dobrzyńskiej: zupa z suszonych owoców z kluskami, zupa grzybowa, barszcz, kapusta z grochem, pierożki z grzybami lub kapusta, racuchy drożdżowe, śledzie w occie.

Z kolędą na ustach

Do kolędowania przygotowywano się już w czasie adwentu, powstawały stroje i rekwizyty. Dzieci uczyły się tekstu do szopki i ról do "herodów", czyli jasełkowych widowisk teatralnych z podziałem na role. Były bardzo popularne na Kujawach w latach 30. XX wieku.

"Największą żywotność spośród obrzędów kolędniczych na Kujawach przejawia chodzenie z szopką obowiązkowo wyposażoną w żłobek. O ile jednak współcześnie chłopcy (i czasem również dziewczęta) ze skromnymi szopkami ograniczają się do odśpiewania znanego z kościoła fragmentu kolędy i prośby o datek, to dawni kolędnicy z rozbudowanymi, wielofigurowymi szopkami, czasem urozmaicali swój występ, który mógł nawiązywać do teatru", piszą w swoim opracowaniu Hanna M. Łopatyńska i Agnieszka Kostrzewa.

Przeczytaj też: Produkty tradycyjne z Kujawsko-Pomorskiego na świąteczny stół

Na Pałukach po wsi wędrowali kolędnicy z gwiazdorem i św. Józefem w kożuchach, mieli zamaskowane i wysmarowane sadzami twarze. Za takie odwiedziny dostawali jedzenie, głównie pieczywo nazywane "szczodrakami" (od szczodrych wieczorów).

Na ziemi dobrzyńskiej kolędowali do święta Trzech Króli z szopką, zaś do końca karnawału przebierańcy w strojach Heroda, diabła i śmierci. Na początku odwiedzali dwór, a potem kolejno chaty we wsi. Zwieńczeniem ich wysiłku była zabawa taneczna, którą przygotowywali za zarobione pieniądze.

Ziemia chełmińska świątecznie

`
Tu pod obrusem na wigilijnym stole kładziono sianko (dziś popularne w całej Polsce). Co na stół? Gospodynie podawały ryby, kluski z makiem, pierogi i barszcz. Obowiązywał zwyczaj dzielenia się opłatkiem ze zwierzętami trzymanymi w gospodarstwie. Tym, co może wyróżniać ziemię dobrzyńską, jest zwyczaj pieczenia "nowego latka". Są to "ciastka w kształcie konia, krowy, kury, które po poświęceniu dawano zwierzętom, aby dobrze się chowały", wymieniają pracownice Muzeum Etnograficznego. Inną tradycję z tego regionu stanowiło odwiedzanie gospodarzy przez chłopców grających na burczybasie (nazywany też bandurką lub brumtopem), dość hałaśliwym instrumencie.

Przeczytaj też: Prosty przepis na świąteczne pierniki. Muszą się udać! [zdjęcia]

Boże Narodzenie na Pomorzu - Kociewie, Bory Tucholskie, Krajna

`
Pomorze ma nieco krótszą historię wigilijnych wieczerzy. Są takie miejscowości, w których aż do lat. 60. XX wieku Wigilii nie obchodzono. "Tam, gdzie spożywano uroczystą wigilijną wieczerzę jedzono ryby, śledzie, zupę grzybową, zupę z suszonych owoców, kiszkę z kaszy i ziemniaków, kaszę jaglaną, kluski i pieczywo z makiem", wymieniają folklorystki z Muzeum Etnograficznego.

Od początku XX wieku w domach na Pomorzu pojawiała się choinka strojona małymi opłatkami, ozdobami wykonywanymi z papieru i słomy, wieszano orzechy. Dzieci w wigilię wystawiały na parapecie talerze, a w Boże Narodzenie znajdowały na nich łakocie.

Przeczytaj też: Bigos - staropolska podstawa na stole. Także w święta

Wierzono również, że o północy zwierzęta mówią ludzkim głosem, na Pomorzu przede wszystkim dotyczyło to krów, które do tego miały klękać. W regionach Pomorza, zarówno na Kociewiu, Krajnie i Borach Tucholskich pojawiały się grupy zwane "gwiazdorami lub gwizdami, czyli przebierańcy w strojach bociana, kozy, niedźwiedzia, kominiarza, baby i dziada, śmierci i diabła, którym przewodził nawołujący dzieci do pacierza gwiazdor w kożuchu lub słomianym płaszczu", podają Hanna M. Łopatyńska i Agnieszka Kostrzewa.

Źródło: opracowanie Hanny M. Łopatyńskiej, Agnieszki Kostrzewy z Muzeum Etnograficznego im. Marii Znamierowskiej-Prüfferowej w Toruniu, www.etnomuzeum.pl