Kowal - od stu lat na fotografii

Rok 1921. Ten sam rynek po wielkim pożarze, który spustoszył centrum miasteczka.
(fot. na podstawie albumu)

Na półce z "kowalianami" mam zaszczyt postawić kolejną, wyjątkową pozycję, jaką jest album "Kowal wczoraj i dziś". Długie tygodnie pracowaliśmy nad tym, aby mógł trafić do Waszych domów. Jest on dziełem bardzo wielu ludzi, którzy bezinteresownie, z miłości do naszego Miasta, poświęcili swój prywatny czas, wiedzę, umiejętności i talent, aby album mógł powstać - pisze we wstępie albumu "Kowal wczoraj i dziś. Tacy byliśmy, tacy jesteśmy", burmistrz Eugeniusz Gołembiewski.

To wyjątkowe wydawnictwo - zarówno pod względem treści: informacji o Kowalu współczesnym, ale przede wszystkim o tym, który odszedł, a istnieje już tylko w starych archiwach i na fotografiach, często unikalnych. Opisał to Jerzy Giergielewicz. Także pod względem formy jest ciekawy - bo pomysłowo wykorzystano dostępny materiał ilustracyjny, co jest m.in. zasługą Anny Marcinkowskiej, autorki opracowania graficznego. Świadczy o tym sama wyklejka na wewnętrznych stronach okładki - na pierwszej - zimowy pejzaż Kowala z 1965 r., na ostatniej - niemal to samo ujęcie, tyle że z 2015 r.

Co wiemy o Kowalu? Że urodził się tu król Kazimierz Wielki? O tym wiedzą wszyscy. Ale są też inne fakty, świadczące o tym, że dzieje tego miasteczka przepełnione są fascynującą historią, nie tylko tą wielką, znaną z kart podręczników. Takie właśnie historie odkrywa album "Kowal wczoraj i dziś".

W związku z budową obwodnicy wokół Kowala, pojawili się tu archeolodzy z UMK w Toruniu. W trakcie badań odsłonili obiekty tzw. kultury amfor kulistych, pochodzących z pogranicza neolitu i epoki brązu, czyli sprzed 5200 - 4100 lat p.n.e. Odkryto też późniejsze ślady kultury łużyckiej - 1300 - 700 lat p.n.e.

Gród obronny w Kowalu powstał zapewne w początkach kształtowania się państwowości polskiej. Najstarszy dokument, w którym pojawia się nazwa Kowal, został wydany w 1185 r. przez Leszka, księcia mazowieckiego, syna Bolesława Kędzierzawego. Nadał on kapitule włocławskiej kościół i wieś Kowal.

W kwietniu 1310 r. w Kowalu urodził się król Kazimierz Wielki, syn Władysława Łokietka i księżnej Jadwigi - ten, co zastał Polskę drewnianą, a zostawił murowaną.
W 1519 roku król Zygmunt Stary przeniósł miasto z prawa magdeburskiego na prawo chełmińskie (polskie), potwierdził poprzednie przywileje, ustanowił cotygodniowy targ w poniedziałek i zwiększył ilość jarmarków do trzech w roku.

W 1543 r. urodził się w Kowalu Piotr Tylicki, późniejszy biskup chełmiński, warmiński, kujawski, krakowski. Sprawował też wysokie funkcje państwowe, bo uchodził za jednego z najbardziej światłych ludzi swej epoki. Był sekretarzem króla Stefana Batorego, urzędnikiem króla Zygmunta III Wazy. Podjął się także reformy Akademii Krakowskiej.

Kowal rozkwitał. Oprócz kościoła parafialnego istniały jeszcze trzy inne świątynie. Murowany kościół św. Mikołaja, drewniany kościół szpitalny św, Fabiana i Sebastiana oraz drewniany kościół św. Ducha. Według lustracji z 1616 r. w mieście było 240 domów, w których mieszkało 1440 osób.
Wyjątkowo niepomyślny dla Kowala - tak zresztą, jak dla całej ówczesnej Polski - był wiek XVII. W latach 30. miasto dotknięte zostało zarazą, odczuło skutki rozpoczynającej się wojny ze Szwedami.

W wyniku drugiego rozbioru Polski w 1793 r. Kowal wraz z Kujawami znalazł się w zaborze pruskim. O dziwo, zaborca zaliczył Kowal, wraz z Brześciem Kujawskim, Włocławkiem, Nieszawą i Radziejowem, do miejscowości posiadających potencjał do dalszego rozwoju. Po okresie napoleońskim Kowal znalazł się w zaborze rosyjskim, przestał być stolicą powiatu.

W maju 1860 roku burmistrz Kowala na polecenie władz carskich dokonał opisu statystycznego Kowala. Żyło w nim wówczas 3 tysiące mieszkańców. Oprócz 1611 Polaków mieszkało tu 1309 Żydów i ok. 80 osób pochodzenia niemieckiego.