Śladami menonitów przez Małą i Wielką Nieszawkę

Zacznijmy od czasów prehistorycznych, gdy płynęła tędy pra-Wisła. Od tego czasu - a był to schyłek zlodowacenia bałtyckiego - minęło około 12 tysięcy lat, ale to, co po wielkiej rzece zostało (nieporównywalnie większej niż teraz), mocno wpłynęło na współczesny krajobraz.

Oto śródlądowe wydmy - piaszczyste pagóry wznoszące się nawet 30 metrów ponad średni poziom współczesnej Wisły. Wydmy znajdziemy zwłaszcza na tarasach nadrzecznych - na skraju Puszczy Bydgoskiej, ale niektóre znajdują się na terenach zalewowych, dziś odciętych od Wisły wałami przeciwpowodziowymi.

Gdy w dolinie Wisły (od XVI wieku) pojawili się menonici, czyli emigranci religijni z Niderlandów, Fryzji i północnych Niemiec, na wydmach wznoszono domy i urządzano cmentarze, co chroniło je przed powodziami.

Przed menonitami nadwiślańskie tereny po kujawskiej stronie zagospodarowywali sprowadzeni przez Konrada Mazowieckiego Krzyżacy. W roku 1230 osadzeni zostali w castrum Nissoue - niewielkim gródku zlokalizowany najprawdopodobniej na terenie dzisiejszego głównego dworca kolejowego w Toruniu. Stąd wyprawiali się na drugi brzeg Wisły przeciwko pogańskim Prusom.

Po zajęciu na początku XIV należącego formalnie do Polski Pomorza Gdańskiego wybuchł konflikt zbrojny. Rycerze zakonni przenieśli swą siedzibę do Małej Nieszawki, budując ceglany zamek komturski. Jego niewielkie pozostałości znajdują się w kępie dzikiej roślinności w pobliżu wału przeciwpowodziowego. Krzyżacy zburzyli swą siedzibę na mocy podpisanego w roku 1422 z Polakami układu pokojowego w Mełnie k. Grudziądza, który kończył tzw. wojnę golubską.

Zobacz także: Jelenie rozpoczęły rykowisko. Straszą turystów na Podkarpaciu

Dziś w Małej Nieszawce turyści mogą oglądać też to, co pozostawili po sobie menonici, czy szerzej - Olendrzy. Tym mianem (czasem pisano Olędrzy) Polacy określali zarówno osadników przybyłych z Holandii jak też niemieckich ewangelików i przedstawicieli innych narodowości (najczęściej byli to Szkoci i Węgrzy, czasem Polacy) osiedlających się nad Wisłą i korzystających z tych samych przywilejów.
Po Olendrach pozostała m.in. wzniesiona w roku 1890 na kamiennej podmurówce drewniana kaplica, obecnie kościół katolicki pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa.

W sąsiedniej Wielkiej Nieszawce powstaje Olęderski Park Etnograficzny - filia Muzeum Etnograficznego w Toruniu. Na terenie ogrodzonego już i pilnowanego przez ochronę parku znajduje się urządzony na wydmie cmentarz menonicko - ewangelicki. Są też dwa budynki przeniesione z Gutowa pod Złąwsią Wielką i z Niedźwiedzia koło Świecia, a więc z doliny Wisły. Budynki wyglądają jak nowe, ale pochodzą z końca XVIII i początku XIX wieku.

- To co widać od zewnątrz, to w dużej części nowe elementy, bo stare, oryginalne nie nadawały się do ponownego montażu - wyjaśnia dr Hubert Czachowski, dyrektor Muzeum Etnograficznego w Toruniu. - Jednak staraliśmy się zachować przynajmniej elementy nośne i wnętrze chat. Najważniejsze jest bezpieczeństwo ludzi i normy budowlane, ale chcemy też ocalić przez zniszczeniem i zapomnieniem jak najwięcej oryginalnych elementów. To bardzo żmudna i kosztowna praca - każda rozebrana belka jest inwentaryzowana, oznaczana, by można je było zmontować w całość.

Do dwóch budynków dołączy wkrótce chata przeniesiona z miejscowości Koniczki koło Kwidzyna. Będą też zabudowania gospodarskie. Stary cmentarz zostanie uporządkowany.

W Wielkiej Nieszawce znajduje się Centrum Sportu i Rekreacji "Olender". Jego główną atrakcją jest okazały aquapark.