Na wiślanym szlaku - w Rzeczypospolitej Janowskiej

Janowo, nazywane też Małą Polską lub Rzecząpospolitą Janowską, ma szczególne zasługi w krzewieniu narodowych wartości. Warto więc tę wieś odwiedzić i niezwykłych opowieści wysłuchać.

To Powiśle - kraina na prawym brzegu naszej największej rzeki położona, wciśnięta od południa między ziemię chełmińską a od północy między Żuławy. Za czasów Prusów i przybyłego na te tereny zakonu krzyżackiego była to Pomezania, która po kończącym wojną trzynastoletnią II pokoju toruńskim (1466 r.) podzielona została między królestwo polskie a państwo zakonne. Okolice Kwidzyna pozostały przy Krzyżakach, stąd silny żywioł niemiecki, który jednak mieszał się z polskim.

Nadzieję na wejście do odrodzonej po I wojnie światowej Polski dał dopiero plebiscyt zorganizowany w roku 1920 po egidą zwycięskich aliantów. Niemieckie wpływy były jednak za silne, by Powiśle w całości mogło przypaść Rzeczypospolitej. Polska apelowała jednak do mieszkańców w hasłach, ulotkach, odezwach: "Czekajcie z wiarą i spokojem, nie dajcie się sprowokować płatnym ajentom, którzy zostali już schwytani na gorącym uczynku w powiecie! Nie wierzcie tym, co straszą, że niemiecka ludność zbrojną ręką nas napadnie, bo przeważna część osiadłego narodu jest spokojna".

W plebiscycie Polacy uzyskali większość tylko w pięciu wsiach leżących na prawym brzegu Wisły: Janowo, Bursztych, Kramrowo, Małe Pólko i Nowe Lignowy. Ten fragment Polski stanowił enklawę, swoisty wydostający się z Wisły bąbel, otoczony z trzech stron ziemią niemiecką. Dlatego enklawę nazwano Małą Polską lub Rzecząpospolitą Janowską.

Zobacz także: Zobacz Afrykę z lotu ptaka [wideo]
W całości można ją było objąć wzrokiem z leżącego na przeciwległym brzegu Wisły zamku gniewskiego. Niemiecki Johannisdorf przemianowany został na Janowo. Enklawa włączona została do powiatu tczewskiego w województwie pomorskim (ze stolicą w Toruniu). Dopiero w roku 1934 utworzono gminę zbiorową Janowo. Była najmniejsza w całym kraju.

Kontakt z ojczyzną zapewniał wiślany prom, do którego dojeżdżała też kolejka wąskotorowa. Wjazdu do Małej Polski strzegło jedyne przejście graniczne z Niemcami i dom celny.

W roku 1922 jako wotum za przyłączenie wsi do Polski mieszkańcy ufundowali figurę Matki Bożej, którą ustawiono w centrum wsi. W fundamencie ukryto plebiscytowe pamiątki, które dziś przechowywane są w szkolnej izbie pamięci. W roku 1922 zainicjowano też coroczne uroczystości patriotyczne z udziałem władz państwowych.

W roku 1935 z inicjatywy działacza plebiscytowego Augusta Czyżewskiego mieszkańcy wybudowali jednoklasową szkołę podstawową im. marszałka Józefa Piłsudskiego.

Hitlerowskie Niemcy zemściły się na polskich patriotach: 13 janowiaków rozstrzelano w Lasach Szpęgawskich, zaś Augusta Czyżewskiego w obozie koncentracyjnym Stutchoff. Niemcy zniszczyli też figurę Matki Bożej, której replika została ustawiona dopiero w roku 2000 - w 80. rocznicę plebiscytu.

W Janowie zachował się historyczny budynek szkolny, który teraz pełni funkcję mieszkalną. Nową znacznie większą szkołę zbudowano obok. Jest też budynek dawnego Urzędu Gminy Janowo, domy celne - polski i niemiecki - oraz neogotycki kościół wzniesiony w roku 1872.

Po kolei wąskotorowej został tylko wał biegnącego do przeprawy wiślanej torowiska. Pod wałem przeciwpowodziowym znajdują się relikty cmentarza menonickiego.