Nawra z tamtych lat

Świątynia pod wezwaniem św. Katarzyny Aleksandryjskiej, choć przebudowywana, pamięta początek XIV stulecia. Wzniesiono ją z polnych kamieni i cegły.

Wszystko za sprawą wystawy fotograficznej "Nawra z tamtych lat", autorstwa Feliksa Stolkowskiego z Torunia.

Feliks Stolkowski odsłonił wspaniałe fotogramy wykonane ze starych klisz, na których utrwalono życie codzienne Nawry.
Przedstawiciele rodów ziemiańskich i współcześni mieszkańcy wsi, którzy mieli okazję oglądąć wystawę, nie szczędzili autorowi słów uznania. To wspaniała praca i szmat historii ocalonej od zapomnienia.
Wystawa będzie ponownie otwarta od 10 października w Muzeum Etnograficznym w Toruniu. Potrwa miesiąc.

Pomorskie Puławy
W roku 1466 na mocy II pokoju toruńskiego ta część Prus Krzyżackich przeszła na własność Korony polskiej, przyjmując nazwę Prus Królewskich.
Wtedy też w Nawrze osiadła rodzina Konopackich. W roku 1635 lub 1652 jej właścicielami stali się Kruszyńscy.

Nawra nazywana niegdyś "Pomorskimi Puławami", była centrum polskiego życia kulturalnego, patriotycznego i politycznego na ziemiach dawnych Prus Królewskich.

W polskich rękach

Feliks Stolkowski - autor wystawy "Nawra z tamtych lat", którą otworzył w kościele. Uroczystość uświetnił występ chóru "Con Anima" z Torunia.

- Nawra niemal zawsze, także podczas zaborów, była w rękach polskich. Przez ponad trzy stulecia aż do roku 1939 stanowiła własność kilku pokoleń jednej rodziny - wyjaśnia Jerzy Andrzej Prawdzic-Kruszyński, obecnie mieszkaniec Nakła nad Notecią, ale z Nawry właśnie wywodzący się - ze znakomitego rodu Kruszyńskich. Pan Kruszyński od ponad 30 lat walczy o uratowanie tutejszego pałacu przed całkowitą zagładą.

Historia pałacu

W latach 1798-1805, zapewne na fundamentach wcześniejszych dworów, wzniesiono okazały murowany pałac.
Inicjatorem budowy był Konstanty Kruszyński - szambelan papieski. Dzieła podjął się Hilary Szpilowski - czołowy reprezentant klasycyzmu warszawskiego.
W latach 1868-1869 ziemiańska siedziba została powiększona o piętro i przebudowana. Zrobiono to dla Michała Sczanieckiego, który cztery lata wcześniej pojął za żonę Bogusławę - córkę Władysława Kruszyńskiego.

Dojazd

Dojazd

Nawra leży 9 km na zachód od Chełmży, w połowie drogi pomiędzy Toruniem a Chełmnem. Dlatego też najlepszy dojazd zapewniają autobusy PKS - jeżdżące z obu miast.

Rozwinięciem architektonicznej wizji zespołu pałacowego w Nawrze są stanowiące niejako jego skrzydła dwie wolnostojące oficyny. Zamieszkała jest tylko wschodnia. Po dawnym spichlerzu pozostała tylko kupa zarastającego chwastami gruzu.

Wspaniały księgozbiór
Jak przypomina Jerzy Andrzej Prawdzic-Kruszyński, w pałacu znajdował się jeden na największych i prawdopodobnie najcenniejszy na Pomorzu prywatny księgozbiór oraz bogate archiwalia.

Ozdobą kolekcji były m.in. dwa dzieła Mikołaja Kopernika "De revolutionobus orbium coelestium".

Większość wspaniałego księgozbioru zaginęła podczas II wojny światowej, zrabowana lub zniszczona przez Niemców, którzy w roku 1940 urządzili w pałacu Dom Matki i Dziecka. Wtedy też gruntownie przebudowali wnętrza.
Ocalała część księgozbioru trafiła po wojnie do biblioteki UMK w Toruniu i Archiwum Wojewódzkiego w Bydgoszczy.

W progach nawrzańskiego pałacu bywali m.in.: Julian Ursyn-Niemczewicz, gen. Józef Wybicki, Oskar Kolberg, Stefan Garczyński, Wojciech Kętrzyński, Kornel Ujejski, gen. Józef Haller.

Ku ruinie

Pałac w Nawrze woła o pomoc. Jeśli w krótkim czasie nie znajdą się fundusze na jego renowację, po prostu zawali się. A wraz z nim zniknie materialny dowód wspaniałej historii kilku pokoleń ziemiańskich rodów. Pałac otaczał park krajobrazowy, który dziś przedstawia podobnie opłakany widok.

Do roku 1953 pałac pełnił rolę domu wypoczynkowego UMK, później - do roku 1974 - istniało tu Państwowe Gospodarstwo Rolne.
Swe miejsce znalazł w pałacu także Zakład Doświadczalny Instytutu Hodowli i Aklimatyzacji Roślin PAN.

Mieścił się tu punkt biblioteczny (stosowna tabliczka, a także upraszająca o wycieranie obuwia, wiszą jeszcze przed wejściem).
W roku 1986 z niszczejącego gmachu wynieśli się ostatni lokatorzy. W efekcie, szacowna budowla popadła w ruinę, która - zamknięta dziś na cztery spusty - grozi wręcz zawaleniem.

Smutek zionie z każdego metra elewacji, z otwartych oczodołów piwnic, o zdziczałym ośmiohektarowym parku krajobrazowym tylko wspominając. A był to piękny park - dzieło braci Larassów z przełomu XVIII i XIX wieku.

Wołanie o ratunek
Wypada zatem na koniec upomnieć się do władz województwa o ratowanie zabytku i wspaniałej spuścizny kulturowej Nawry.

Potomkowie rodzin ziemiańskich nie chcą pałacu dla siebie. - Niech to będzie własność publiczna - mówią.