Mowa zdradzała Jezusa

Dariusz DLUGOSZ

Zwój Psalmów z Qumran

Dariusz DLUGOSZ

Urodził się w 1962r. w Szczecinie. Absolwent Instytutu Historii Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie oraz l' Ecole du Louvre i l' Ecole Pratique des Hautes Etudes w Paryżu (pod kierunkiem wybitnego biblisty prof. André Lemaire' a). Pracownik Instytutu Historii Uniwersytetu Szczecińskiego (1985-90) i obecnie Muzeum Luwru w Paryżu. Specjalizuje się w archeologii i filologii biblijnej oraz w badaniach nad odkryciami w Qumrân nad M. Martwym (m.in. studia i publikacje unikalnych obiektów z Qumrân w zbiorach Luwru).

- Biblijna opowieść o Jezusie wpisana została między Żydów. A zatem można byłoby przypuszczać, że jej bohaterowie posługują się językiem hebrajskim.
- Język hebrajski, znany m.in. z rękopisów znad Morza Martwego i ksiąg Miszny (żydowskiego Talmudu), był używany raczej jako język liturgiczny i literacki, rzadziej jako język mówiony. Językiem handlu międzynarodowego i rzymskiej administracji był grecki dialekt koine. Łaciną natomiast posługiwała się głównie armia rzymska, która nie miała dużego wpływu na sytuację językową imperium rzymskiego, (w tym Palestyny).

- Gdyby można byłoby nagrać oryginalne wypowiedzi Jezusa - która społeczność obecnie miałaby najmniej problemów z ich zrozumieniem?
- W czasach Jezusa (I wiek n.e) Żydzi mówili przeważnie w języku aramejskim. Był to język bardzo rozpowszechniony, istniejący w wielu dialektach. Obok znanych ze źródeł siedmiu dialektów zachodniosemickich, istniały zapewne dialekty lokalne. Aramejski został przez wieki wyparty przez język arabski. Dialekty nowoaramejskie, przetrwały do dziś, posługuje się nimi ok. 200 tys. ludzi. Zachodni dialekt aramejski (syriacki) można jeszcze usłyszeć w trzech miasteczkach Antylibanu, m.in. w Maalula na północ od Damaszku. Współcześnie, w niektórych Kościołach wschodnich (Chaldejskim Kościele Katolickim, Syriackim Kościele Prawosławnym i Maronickim Kościele Katolickim) język aramejski jest wciąż językiem liturgii.

- Czy uczniowie Jezusa mówili tym samym językiem?
- Apostołowie pochodzący w większości z Galilei używali zapewne aramejskiego dialektu galilejskiego, co nie przeszkadzało im w rozumieniu dialektu starojudejskiego używanego w Jerozolimie (podczas tzw. świąt pielgrzymich np. Paschy lub w trakcie wizyt u przyjaciół). Prawdopodobnie mogli też w różnym stopniu znać koine, powszechną w środziemnomorzu, ze względów administracyjnych lub handlowych.

- Jakimi językami posługiwał się Jezus?
- Jezus, pochodzący z północnej Galilei, gdzie spędził większość życia, używał zapewne na co dzień dialektu galilejskiego aramejskiego. W Samarii i Judei, gdzie często wdawał się w rozmowy (np. z Samarytanką przy studni Jakuba lub podczas wizyty w domu Łazarza w Betanii pod Jerozolimą), mówiono dialektami samarytanskim i starojudejskim. Przesłuchanie Jezusa u Poncjusza Piłata, rzymskiego prokuratora Judei, odbywało się prawdopodobnie po grecku.

- Dlaczego nie zachowały się Ewangelie w języku aramejskim?
- Zachodni dialekt aramejski (tzw. staropalestyński), używany przez Żydów, jest poświadczony w piśmie. Jego najstarsza forma, występująca w Cezarei Filipowej (na wzgórzu Golan w północnym Izraelu), jest obecna w apokryficznej księdze Henocha (4Q 201-212) z II-go wieku p.n.e, odkrytej w Qumrân nad Morzem Martwym i opublikowanej przez polskiego kumranologa prof. J.T. Milika. W aramejskim dialekcie starojudejskim spisano liczne listy prywatne, inskrypcje, występuje on również w cytatach w Talmudzie. Przypuszcza się, że żydowski historyk Józef Flawiusz z I wieku mógł zredagować pierwsze wydanie Wojny Żydowskiej właśnie w owym dialekcie starojudejskim. Ewangelie, które znalazły się w biblijnym kanonie zapewne najpierw zredagowano po aramejsku. Niestety, zachowały się jedynie ich greckie przekłady, które zawierają jednak sporo archaizmów

- W Nowym Testamencie pojawiają się słowa aramejskie - czemu służył ten zabieg autorów greckiego przekładu?
- Już od czasów Euzebiusza z Cezarei (IV wiek) najstarsza tradycja Kościoła głosi, że Ewangelia Mateusza była pierwotnie napisana dla Żydów w ich własnym języku. Ta wersja oryginalna nie zachowała się, mamy jedynie jej wierne tłumaczenie greckie. Wieloletnie badania francuskiego biblisty ks. prof. Carmignaca dowiodły, że greckie tłumaczenie oddaje często wiernie aramejską strukturę leksykalną i stylistyczną semickiego oryginału Ewangelii Mateusza. Ponadto wyrazy aramejskie spotyka się we wszystkich księgach Nowego Testamentu. Lista tych wyrazów lub cytatów, około dwudziestu, dotyczy głównie wypowiedzi Jezusa lub miejsc związanych z jego pobytem. Jezus zwraca się do Boga Abba (Mk 14,36), co jest aramajskim zdrobnieniem, a jego ostatnie słowa na krzyżu także brzmią po aramejsku Eli, Eli, lema sabachtani? (Mt 27,46). Gdy Chrystus dokonuje cudów uzdrowienia również mówi w języku aramejskim: Effata - otwórz się (Mk 7,34) lub Talitha kum - dziewczynko wstań(Mk 5,41). Apostoł Piotr nosi aramejski przydomek Kefas - skała(J 1,42), a żydowskie święto Pesach w Ewangeliach i Listach Apostolskich nazywane jest po aramejsku Pascha (Mt 26,2; Lk 2,41).

- Kościół Syryjski używa aramejskiego do liturgii - czy to język pamiętający czasy starożytne?
- W Syriackim Kościele Katolickim nadal używa się języka aramejskiego w liturgii. Peszitta Tanach jest jednym z najstarszych tłumaczeń Nowego Testamentu na język aramejski i uznaje się, iż ów przekład wiernie oddaje semickiego ducha Ewangelii i Listów Apostolskich (m.in. w Pergamon Museum w Berlinie przechowuje się egzemplarz Peszitty z V wieku). Jednak Peszitta nie zawiera kilku ksiąg obecnych w kanonie greckim, nie włączonym do kanonu Kościoła Wschodniego (m.in. Apokalipsa Jana, listy Piotra i Jana, oraz Judy, niewielkie fragmenty Ewangelii Jana). W zachodnim dialekcie aramejskim (syriackim) zauważa się wpływy greckie i arabskie. Ewoluowało też pismo - starożytne rękopisy chrześcijańskie spisano pismem typu estrangela. W piątym stuleciu powstały dwa nowe rodzaje pisma z pewną modyfikacja liter i oznaczeń samogłosek. Przy uwzględnieniu tej historycznej ewolucji język aramejski (syriacki) jest więc kontynuacją języka starożytnych chrześcijan w liturgii Kościoła Syriackiego.

- W języku aramejskim spisana była część ksiąg Starego Testamentu. Czy te księgi różnią się od wersji hebrajskiej ?
- Biblijne księgi Starego Testamentu, Ezdrasza i Daniela, to dwa znane przykłady języka aramejskiego. Od czasów wygnania Żydów do Babilonii w VII i VI wieku p.n.e. zauważa się stopniowe zanikanie języka hebrajskiego na rzecz aramejszczyzny, mającej status oficjalnego języka urzędowego imperium nowobabilońskiego (chaldejskiego) i perskiej monarchii Achemenidów. Aramejskie przekłady Biblii Hebrajskiej wskazują także na wczesne wpływy hellenistycznej greki na język aramejski, który w wersji biblijnej daje początek dialektom palestyńskim. Przełomem w badaniach nad biblijnym językiem aramejskim było odkrycie i publikacja tzw. rękopisów znad Morza Martwego w 1947r. Pisma aramejskie w Qumrân to około setki tekstów (na prawie 850 w języku hebrajskim). Ich tematyka jest bardzo rozległa: biblia, targumy (aramejskie parafrazy tekstu hebrajskiego), midrasze (objaśnienia prawne), apokalipsy, testamenty, pseudoepigrafy i astronomia. Odkrycia aramejskich ksiąg biblijnych w Qumrân wzbogacają naszą wiedzę o skomplikowanym procesie kształtowania się Biblii Starego Testamentu i zasadniczo potwierdzają kanon Biblii Hebrajskiej.